بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین سیما بقیة الله فی الارضین و اللعن علی اعدائهم الی یوم الدین

مطلب منتهی شد به روایاتی که مرحوم شیخ ذکر می‌فرماید.

نسبت به لزوم احتیاط در شبهات بدویه، روایت چهارم روایت عنوان بصری بود که گفتم روایت، روایت بسیار عجیبی است و روایت، روایت مفصلی است ما فقط از صدر آن چند خطی را قرائت می‌کنیم بقیه‌اش را خودتان ان‌شاءالله مطالعه خواهید فرمود. واقعا حیف است که ما دور از این معارف باشیم.

تا این جا رسیدیم که بعد آمد و در زد و حضرت او را قبول کردند.[۱]

ادامه روایت چهارم روایت عنوان بصری

«فدخلت و سلمت عليه فرد علي السلام و قال اجلس غفر الله لك فجلست فأطرق مليا ثم رفع رأسه و قال أبو من قلت أبو عبد الله قال ثبت الله كنيتك و وفقك لمرضاته» حضرت این دعا را برای او کردند «فقلت في نفسي لو لم يكن لي من زيارته و التسليم غير هذا الدعاء لكان كثيرا» این‌ها می‌فهمیدند دعای حضرت یعنی چه. «ثم أطرق مليا ثم رفع رأسه فقال يا أبا عبد الله ما حاجتك» حضرت فرمودند حاجت تو چیست «قلت سألت الله أن يعطف قلبك علي و يرزقني من علمك و أرجو أن الله تعالى أجابني في الشريف» از حضرت تعبیر به شریف می‌کرد «ما سألته فقال يا أبا عبد الله» این به درد ما می‌خورد «ليس العلم بالتعلم إنما هو نور يقع في قلب من يريد الله تبارك و تعالى أن يهديه» علم در فرهنگ امام جعفر صادق علیه‌السلام این است «نور یقع فی قلب من یرید الله تبارک و تعالی» قلبی هم که بخواهد مورد توجه پروردگار متعال باشد معلوم است چه قلبی باید باشد. «فإن أردت العلم فاطلب أولا في نفسك حقيقة العبودية» کجا وقتی ما آمدیم طلبه بشویم یا حتی تا امروز همین مقدمات را طی کردیم همین مسیر را طی کردیم؟!

«و اطلب العلم باستعماله» این یک نکته بسیار مهمی دارد که و اطلب العلم باستعماله که یکی از مباحث بسیار مهم شناختی و معرفتی است و ان‌شاءالله در این بحث معارف این را من توضیح خواهم داد که اصلا روش رسیدن به معارف الهیه، غیر از حکمت مشاء حکمت اشراق و حکمت متعالیه و این‌ها است اصلا آن روش یک روش دیگری است. حالا ان‌شاءالله دعا کنید خدا توفیق بدهد که آن را بحث بکنیم یک نظریه مهمی است نسبت به معرفت و نسبت به شناخت و تا به حال هم کسی را ندیدم طرح کرده باشد. «و استفهم الله يفهمك».

«قلت يا شريف فقال قل يا أبا عبد الله» وقتی به یک کسی بگویید عبد الله همین که متوجه می‌شود که عبد الله است خود آن خیلی نکته است در بعضی از مناظرات هست تا حضرت اسم او را می‌پرسند و می‌گوید اسم من عبد الله است همان را حضرت می‌گیرند و به آن اثبات می‌کنند.[۲] معارف این است.

«قلت يا أبا عبد الله ما حقيقة العبودية قال ثلاثة أشياء…» تا آخر حدیث. واقعا حدیث بسیار عجیب است!

آن قسمتی از آن که مربوط به بحث ما است و مرحوم شیخ به عنوان شاهد ذکر فرموده این قسمت از حدیث است:

«و أما اللواتي في العلم» آن‌هایی را که باید در علم مراعات کرد «فاسأل العلماء ما جهلت و إياك أن تسألهم تعنتا و تجربة و إياك أن تعمل برأيك شيئا و خذ بالاحتياط في جميع ما تجد إليه سبيلا و اهرب من الفتيا هربك من الأسد و لا تجعل رقبتك للناس جسرا».

در سنوات گذشته کلام مرحوم سید بن طاووس را [در هرب از فتوا] خوانده بودم، حالا نمی‌خواهیم توضیح بدهیم کلمات امام علیه السلام را.

محل استشهاد این است: «خذ بالاحتياط في جميع ما تجد إليه سبيلا»[۳] هر جایی که راهی، سبیلی پیدا می‌کنی برای احتیاط، به احتیاط اخذ کن.

نسبت به شبهه تحریمیه مثل شرب توتون که ما نمی‌دانیم حرام هست یا حرام نیست شکی نیست که سبیل و راه برای احتیاط داریم که در تحریمیه ترک کنیم در وجوبیه انجام بدهیم پس باید اخذ کنیم به احتیاط.

این هم یک روایت.

روایت پنجم دع ما یریبک

روایت بعدی که باز مورد استدلال واقع شده در کنز العمال است:

«قال‏ دع‏ ما يريبك‏ إلى ما لا يريبك‏ فإنك لن تجد فقد شي‏ء تركته لله عز و جل‏».[۴]

دلالت این روایت هم خوب است «دع ما یریبک» ترک کن آنچه که مورد شک و شبهه هست به آنچه که مورد شک و شبهه نیست. پس هر چه که مورد شک و شبهه است انسان باید انجام ندهد «فانک لن تجد فقد شیء» تو چیزی را فقدان نمی‌کنی، از دست نمی‌دهی اگر ترک کنی به خاطر پروردگار متعال.

این روایت در الغارات است قضیه، قضیه مفصلی است نسبت به تولیتی که حضرت امیر علیه السلام به قیس بن سعد می‌دهند خیلی داستان، داستان مفصلی است که می‌فرستند به مصر و آن جا نامه‌ای می‌نویسند بعد برای او سعایت می‌کنند و قضیه معاویه پیش می‌آید، خیلی مفصل است در کتاب الغارات جلد ۱ صفحه ۱۲۷ این قصه مذکور است تا می‌رسد به این جا چند نامه رد و بدل می‌شود بین حضرت و قیس تا می‌رسد به این جا:

«قال فشاع في أهل الشام أن قيسا صالح‏ معاوية فسرحت‏ عيون علي بن أبي طالب علیه السلام» شایع شد قیس که نماینده حضرت بوده با معاویه صلح کرده «إليه بذلك فلما أتاه ذلك أعظمه و أكبره و تعجب له و دعا ابنيه الحسن و الحسين و ابنه محمدا و دعا عبد الله بن جعفر فأعلمهم بذلك» حضرت این‌ها را جمع کردند و فرمودند که چنین قصه‌ای پیش آمده که شایع شده قیس با معاویه صلح کرده «و قال: ما رأيكم؟» حضرت فرمودند رأی شما چیست «فقال عبد الله بن جعفر:» این کلام برای عبد الله بن جعفر است نه برای معصوم علیه السلام «يا أمير المؤمنين دع ما يريبك إلى ما لا يريبك».

این «دع ما یربیک الی ما لا یربیک» که خواندیم مستند آن این جا است آن که ما پیدا کردیم کلام عبد الله بن جعفر است کلام معصوم نیست. البته به عنوان ارسال اسناد داده شده خود مرحوم شیخ تعبیرشان چیست؟ «و منها ما أرسله الشهيد رحمه الله و حكى عن الفريقين من قوله: دع ما يريبك إلى ما لا يريبك»[۵] «أرسله» یعنی أرسله نه این که أرسله به عنوان مسلمات یعنی از باب ارسال ذکر کرده، سند ذکر نفرموده. ظاهر آن این است که کلام معصوم باشد و الا کلام غیر معصوم که حجت نیست آن که ما پیدا کردیم این است که از عبد الله بن جعفر هست.

روایت ششم لک ان تنظر الحزم

روایت ششم در وسائل الشیعه است جلد ۲۷ صفحه ۱۷۳:

«قال و قال الصادق علیه السلام لك أن تنظر الحزم و تأخذ بالحائطة لدينك». اخذ کنی به آنچه که احتیاط برای دین تو هست پس در شرب توتون باید ترک کرد.

در حاشیه وسائل الشیعه نوشته: «لم نجد في الذكرى هذا النص» چون از ذکری این را نقل می‌کنند از مرحوم شهید «و انما الموجود» در ذکری این طور است «في صفحه ۱۳۸ عن العبد الصالح أرى لك أن تنظر حتى تذهب الحمرة و تاخذ الحائط لدينك»[۶] که همان روایت موثقه‌ای می‌شود که قبلا مورد بحث قرار دادیم.

روایت هفتم لیس بناکب عن الصراط

روایت دیگری که هست در کلام مرحوم شیخ: «ما أرسل أيضا عنهم ليس بناكب عن الصراط من سلك سبيل الاحتياط»[۷] «لیس بناکب»، لیس بمنحرف و ساقط عن الصراط از راه، کسی که بپیماید «من سلک طریق الاحتیاط».

البته بعضی از کتب این را نسبت دادند به ائمه علیهم السلام[۸] یعنی دارد عنهم لیس بناکب عن الصراط من سلک طریق الاحتیاط.

آن که موجود است در جوامع روایی در بحار الانوار است در جلد ۱۰۵ صفحه ۱۲۹ در اجازاتی که بزرگان به دیگران دادند این عبارت را استفاده کردند حالا چه طور بوده؛ مثلا در کتب قدیم نقل شده بوده از ائمه علیهم السلام، علی ای حال در مجامع روایی مستند به امام علیه السلام نیست اما در کتب فقهی و اصولی و این‌ها ذکر شده و استناد هم دادند. در بحار این طور است:

«أجزت للولدين العزيزين المحققين المدققين جعفر و إبراهيم زين الدين نفعني الله بطول بقائهما و رزقهما صالح العمل و أطال لهما في الأجل ما تضمنته إجازة شيخنا شمس الدين المؤذن الجزيني و ما تضمنته إجازة شيخنا شمس الدين محمد الصهيوني من الرواية و العمل محتاطين لي و لهما فإنه ليس‏ بناكب‏ عن‏ الصراط من سلك طريق الاحتياط».[۹]

این مجموعه روایاتی است که مرحوم شیخ در این جا ذکر می‌کند و تعبیر مرحوم شیخ هم این است «و منها ما عن خط الشهيد رحمه الله في حديث طويل عن عنوان البصري»[۱۰] که این چند حدیث را ذکر می‌کند.

جواب از روایات چهارم تا هفتم

اشکال سندی

جوابی که والد معظم فرمودند و خود مرحوم شیخ و بقیه هم این جواب را نسبت به این احادیث دارند این است که این احادیث همه از جهت سند ناتمام است. همه آن‌ها مرسله بودند.

اشکال والد معظم در مناقشه سندی روایت عنوان بصری

والد معظم اشکال دارند نسبت به مناقشه سندی بالنسبه به روایت عنوان. چون از نظر مبنا نسبت به حجیت خبر دو مبنای اساسی هست:

یک مبنا اختصاص حجیت خبر است به وثوق مخبری. یعنی باید مخبر و کسی که در سند ذکر شده ثقه باشد اگر ثقه نبود آن روایت حجت نیست.

مسلک دوم که مختار والد معظم ما است، ما هم قبول داریم این است که خبر حجت اعم است از وثوق مخبری و وثوق خبری. یعنی حالا اگر رجل واقع در سند ثقه نبود اما متن به گونه‌ای بود که اطمینان‌آور بود که این متن از غیر معصوم علیه السلام صادر نمی‌شود این چنین خبری هم به نظر ما حجت است. مثل کلمات امیر المؤمنین صلوات الله علیه در نهج البلاغه.

شما حساب کنید چه معرکه‌ای است نهج البلاغه! نهج البلاغه کنار، غرر الحکم روایات‌های نیم سطری اصلا معرکه است! این کلمات از غیر معصوم آدم تصورش را نمی‌کند.

لذا والد معظم نسبت به روایت عنوان بصری اشکال سندی ندارند روایت را از جهت سند تمام می‌دانند. چون از جهت سند تمام می‌دانند لذا اشکال دلالی می‌کنند.

اشکال والد معظم به دلالت روایت عنوان

می‌فرمایند که روایت عنوان بصری همان طور که برای شما الان قرائت کردم در مورد احتیاط در فتوا و فتوای به غیر علم است ربطی به بحث ما ندارد. ما اگر به خاطرتان باشد گفتیم دو تا بحث داریم: یکی فتوای به غیر علم است فتوا در مورد شبهات است، یکی نه از نظر عملی آیا نسبت به شرب توتون ما مرخص هستیم یا مرخص نیستیم.

(سؤال: سند را چطور درست کردند) از جهت وثوق خبری؛ یعنی متن متنی است که اطمینان داریم که از معصوم علیه السلام است. (باز سند درست نشد) چرا دیگر صادر از معصوم می‌شود مقصود از سند یعنی صدور از معصوم، صدور از معصوم چون روایت را بعضی از کلمات آن را خواندم دیدید چه قدر عجیب بود «لیس العلم بالتعلم» کجا چنین حرفی شما شنیدید؟! یا چیزهای دیگر که در روایت هست اصلا معرکه است روایت!ـ

پس بنا بر این جوابی که والد معظم می‌فرماید این است که از جهت دلالت مشکل دارد چون از جهت دلالت این طور است: «…و إياك أن تعمل برأيك شيئا و خذ بالاحتياط في جميع ما تجد إليه سبيلا و اهرب من الفتيا هربك من الأسد و لا تجعل رقبتك للناس جسرا»[۱۱] بنا براین از جهت دلالت قاصر است.

(سؤال: اشکال دلالی را نفهمیدیم) مربوط به احتیاط در فتوا هست یعنی فتوای به غیر علم ندهید ربطی به شبهه تحریمیه که باید عملا احتیاط بکنیم و مرتکب نشویم ندارد.ـ

بررسی اشکال والد معظم به روایت عنوان بصری

به نظر ما روایت عنوان بصری فقرات مستقل دارد و در نتیجه هر فقره آن باید به اطلاق آن اخذ بشود این طور نیست که بگوییم خاص به فتوا است. متن روایت را یک دور دیگر بخوانم:

«و أما اللواتي في العلم فاسأل العلماء ما جهلت و إياك أن تسألهم تعنتا و تجربة» یعنی پیش علما می‌روی سؤال پیچ نکن عالم را و تجربة هم سؤال نکن. حالا برویم بپرسیم ببینیم بلد است بلد نیست؛ مکاسب یادش هست یا یادش نیست منطق یادش هست یا یادش نیست.

چه دستوراتی است واقعا! خیلی این‌ها اثر می‌کند این را بدانید اگر یک مورد خواستید یک مؤمنی را خُرد بکنید چند جا خُرد می‌شود به خاطر [این که] یک مؤمن اگر یک جا خُرد بشود چند جا خُرد شده، فکر می‌کنی یک نفر را خُرد کردی خودش را خُرد کردی بچه‌های او را خُرد کردی خانواده‌اش را خُرد کردی لذا نگویید من جاء بسیئة مثل آن به او داده می‌شود این جا همان مثل است ولی اگر شما یکی را خُرد بکنی یک خانواده را خُرد کردی بعد چند جا خُرد می‌شوی، واقع مطلب من این سؤالی که کردم برای خودم گفتم نه برای شما. من اولی که آمدم طلبه شدم این مسیر را طی نکردم این واقع مطلب است این مسیری که حضرت این جا دادند که اول چه طور بیایید و چه بکنید و چه بکنید بعد چه طور بروید علم یاد بگیرید.

«و إياك أن تعمل برأيك شيئا و خذ بالاحتياط في جميع ما تجد إليه سبيلا و اهرب من الفتيا هربك من الأسد و لا تجعل رقبتك للناس جسرا».

ببینید قبل و بعد در فتوا است ولی «خذ بالاحتیاط فی جمیع ما تجد الیه سبیلا» عام است و اطلاق دارد.

بله می‌توان از این جهت شبهه کرد که در تمسک به اطلاق شرط آن این است که مطلق ما محفوف بما یصلح للصارفیه و یصلح للتقیید و القرینیه نباشد و واقع مطلب از اول این فقره که می‌فرماید «و اما اللواتی فی العلم» در عمل نیست برای شبهه شرب توتون نیست «و اما اللواتی فی العلم فاسئل العلماء» دیگر رفته روی بحث علما، کاری به اعمال افراد عادی ندارد «ایاک ان تسألهم تعنتا و تجربة» حالا خود تو چه طور می‌خواهی رفتار بکنی «إياك أن تعمل برأيك شيئا» این‌ها همه مربوط به فتوا است «و خذ فی الاحتیاط فی جمیع ما تجد الیه سبیلا» در همین فتوایی که گفتیم «و اهرب من الفتیا» باز همه در فتوا است لذا با توجه به قبل و بعد روایت می‌شود گفت که این روایت اطلاقی ندارد که ما بخواهیم از آن استفاده کنیم لزوم احتیاط را در شبهات بدویه.

(سؤال: استاد لفظ عموم دارد «جمیع» دارد…) در عام هم اگر محفوف بود بما یصلح للقرینیه ظهور آن ساقط می‌شود چون متصل است منفصل نیست.ـ

پس روایات را از جهت سندی ساقط می‌کنند و از جهت دلالی هم این روایت را والد معظم از جهت این که محفوف به این قرائن هست مربوط به فتوا می‌دانند بنا بر این قابل برای استدلال نیست.

(سؤال: فتوا فتوای اصطلاحی است؟) بله فتوا فتوای اصطلاحی است (شاید منظورش این است که همین طور نظر خودش را بگوید) خیر فتوا است دیگر «لاتجعل رقبک جسرا» برای مردم یعنی چه؟

(سؤال: «ایاک ان تعمل برأیک شیئا» مقصود در عمل نیست؟) چرا ولی «ان تعمل برأیک» یعنی باز فتوایی بدهی حتی برای خودت در مقام فتوا چون فتوا که آدم می‌دهد هم برای خودش هست هم برای غیر خودش است.ـ

نتیجه بحث در روایات دال بر احتیاط

مرحله اول قصور مقتضی

نتیجه بحث این شد تا این جا خوب دقت کنید اشکالی که نسبت به روایاتی که استدلال شده است برای لزوم احتیاط مرحوم شیخ، مرحوم آخوند، والد معظم داشتند همه این اشکالات برگشت به قصور مقتضی. یعنی چه؟ یعنی اصلا این روایات دلالت ندارد بر لزوم احتیاط در مورد شبهه بدویه، اصلا دلالت ندارد.

مرحله دوم وظیفه در صورت تعارض

مرحله بعد این است که حالا بر فرضی که قبول کنیم دلالت این روایات را بر لزوم احتیاط، در نتیجه تعارض می‌شود بین نصوصی که دلالت می‌کرد بر برائت در شبهات بدویه «رفع ما لا یعلمون»[۱۲] می‌فرمود نسبت به شرب توتون مرفوع است آزاد هستید این روایات بر فرض دلالت آن دلالت می‌کند بر این که آزاد نیستید و باید احتیاط کنید پس بین دو طائفه از روایات تعارض محقق می‌شود حالا که تعارض محقق شد چه باید کرد؟

پس نتیجه شد تعارض. حالا که تعارض شد ببینیم چه باید کرد؟ فرمایش اول نظر مرحوم شیخ است فردا ان‌شاءالله.

و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.