بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین سیما بقیة الله فی الارضین و اللعن علی اعدائهم الی یوم الدین

بحث ما در اخبار من بلغ بود. گفتیم که چند احتمال در اخبار من بلغ هست:

یک احتمال این بود که مفاد اخبار من بلغ اسقاط شرائط حجیت باشد نسبت به مستحبات؛ این احتمال را هم توضیح دادیم، گفتیم در هر احتمال نیز چهار مطلب طرح می‌شود: معرفت احتمال، آثار احتمال، استدلالی که بر آن احتمال شده و حق در مقام.

احتمال دوم این بود که روایات مفاد آن استحباب نفسی نفس عمل باشد؛ یعنی اگر خبر ضعیف قائم شد که دعا عند رؤیة الهلال مستحب است، فتوا بدهیم به استحباب دعا عند رؤیة الهلال.

احتمال سوم این بود که مفاد روایات استحباب نفسی باشد ولیکن موضوع استحباب نفس عمل مطلق نباشد بلکه عمل مقید به داعی طلب قول النبی صلی الله علیه و آله و سلم باشد.

این احتمال دوم و سوم را با هم جمع کردیم، معرفت احتمال را توضیح دادیم، آثار مترتب بر احتمال را توضیح دادیم، استدلال بر احتمال را نیز توضیح دادیم، مناقشه را هم ذکر کردیم، رسیدیم به نظر مرحوم نائینی.

ب. بیان مرحوم نائینی در اجود بر استحباب نفس عمل

مرحوم نائینی قدس سره از کسانی است که قائل است به استحباب نفسی و موضوع استحباب را هم نفس عمل می‌داند نه عمل مقید به داعی لذا فرمایش ایشان را باید همین جا طرح کنیم.

دو مطلب مرحوم نائینی دارند: یکی نسبت به موضوع و یکی نسبت به حکم.

از جهت موضوعی

اما نسبت به موضوع فرمایش ایشان این است که بلوغ ثوابی که در روایات من بلغ وارد شده است مثل عنوان ثانوی است که موجب می‌شود عمل از جهت ملاک تغییر پیدا کند. چطور عنوان ثانوی انحصار علاج مؤمن سبب می‌شود که خمری که مفسده دارد بشود ذا مصلحة، کذلک در ما نحن فیه قیام خبر ضعیف بر استحباب عمل مثل قیام خبر بر وجوب و استحباب عمل است علی مسلک الاشاعرة؛ اشاعره چه می‌گفتند؟ می‌گفتند به قیام خبر در متعلق مصلحت ایجاد می‌شود یعنی اگر خبر قائم شد به وجوب عمل، به سبب قیام خبر بر وجوب در خود عمل یک مصلحتی ایجاد می‌شود که اقتضا می‌کند که عمل بشود واجب، ما نحن فیه هم کذلک، بلوغ ثواب از حضرت موجب می‌شود که خود عمل مصلحت غیر ملزمه پیدا کند و در نتیجه بشود مستحب.

فقط مطلبی که هست این است که اگر چه در بعضی از روایات ثواب بر خود آن عمل مترتب شده اما در بعض روایات دیگر قید دارد «التماس ذلک الثواب»،[۱] «طلب قول النبی صلی الله علیه و آله و سلم»،[۲] که این‌ها می‌شود قید عمل. پس خود عمل بنفسه مستحب نیست، عمل با این قید مستحب است.

یادتان هست این را قبلا هم داشتیم که عده‌ای گفتند باید تقیید بشود، عده‌ای فرمودند مثبتین هست و تقیید نمی‌شود، والد معظم نیز اثبات فرمودند که باید تقیید بشود.

مرحوم نائینی می‌فرماید این قیدهایی که در اخبار من بلغ ذکر شده از نظر ثبوتی ممکن است که قید عمل واقع بشود مشکلی ندارد که ما بگوییم ثبوتا آنچه که مستحب است عمل مقید به داعی احتمال ثواب است ولیکن ما از نظر اثباتی مشکل داریم، و مشکل ما وجوه عقلیه‌ای که گفته شده نیست. این جمله تعریض دارد به مرحوم آخوند. چون مرحوم آخوند می‌فرمود تقیید عمل به داعی اتیان عمل به امر متعلق به عمل محال است.[۳] می‌فرماید آن جهات نیست، مشکل از جهت مقام اثبات است که از نظر مقام اثبات این جمله ظهور دارد در این که داعی مکلف بر عمل است نه این که قید عمل باشد؛ یعنی اگر به مکلف بگویند تو چرا دعا عند رؤیة الهلال را انجام می‌دهی، می‌گوید التماس ذلک الثواب به خاطر این که به آن ثواب برسم.

پس التماس ذلک الثواب حیثیت تعلیلیه است، علت اتیان مکلف است حیثیت تقییدیه نیست که قید عمل باشد. لذا مکلف آنچه که داعی شده برای او سبب شده برای او که با وجود خبر ضعیف برود عمل را انجام بدهد، می‌گوید به امید آن که به آن ثواب برسم. لذا از نظر اثباتی این «التماس ذلک الثواب» یا «طلب قول»، این‌ها قید عمل قرار نمی‌گیرند. پس موضوع استحباب می‌شود نفس العمل.

این از جهت موضوعی.[۴]

از جهت حکمی

از جهت حکمی وجه این که این روایات دلالت بر استحباب می‌کند این است که ما یک قانونی داریم که جمله خبریه در مقام انشا دلالت می‌کند بر طلب، حالا اگر ایجابی باشد دلالت بر وجوب می‌کند اگر ندبی باشد دلالت بر استحباب می‌کند و در این روایت این طور بود که «من بلغه… شیء من الثواب فعمله»[۵] این «عَمل» جمله خبریه در مقام انشا است اثبات می‌کند طلب را و به ضرورت فقه طلب آن ایجابی نیست پس می‌شود استحباب.[۶]

پس دو مدعا را ثابت کردیم، موضوع شد اعم، حکم هم شد استحباب نفسی.

اشکال والد معظم بر مرحوم نائینی

والد معظم به هر دو جهت اشکال دارند.

اشکال در جهت موضوعی

اشکال ایشان نسبت به موضوع عبارت از این است[۷] که «فاء» که در این جا هست «فعمله» این فاء این طور نیست که ظهور در سببیت داشته باشد بلکه فاء حداکثر دلالت بر عطف می‌کند؛ یعنی کسی که ثواب به او برسد و عمل را انجام بدهد ثوابی که وعده داده شده به او خواهد رسید. پس سببیت از آن استفاده نمی‌شود، حداکثر اصل در فاء برای عطف است و این دو جمله از نظر عرفی ظهور دارد در این که داعی این عمل عبارت از این شیء نیست بلکه قید عمل این شیء هست.

لذا اگر این طور گفته شود اذا وعد علی عمل فاتی به فلا بد من الوفاء، این جا دلالت می‌کند از جهت عرفی به این که این عمل به داعی این وعده‌ای بوده است که شخص داده، گفته اگر این کار را انجام بدهید یک چنین چیزی به تو می‌دهم، به خاطر آن داعی هم این رفته انجام داده است ولیکن از نظر عرفی قید حساب می‌شود. چون وقتی می‌گوید: من بلغه ثواب من النبی صلی الله علیه و آله فعمله التماس ذلک الثواب، طبیعی عمل مورد قرار گرفته، با این قید در بحث گذشته والد معظم فرمودند که اگر ما دو دلیل داشته باشیم، حکم آن دو یکی باشد اما موضوع در یکی طبیعت باشد و در یکی مقید باشد این جا یا باید طبیعت را حمل بر مقید بکنیم یا در مقید رفع ید بکنیم از قید، طبق آنچه که در بحث اطلاق و تقیید ذکر شده است از جهت عدم لغویت ذکر قید ما طبیعت را باید حمل بر مقید کنیم و لذا می‌شود موضوع مقید.

پس موضوع به حسب ظهور عرفی ـ با توجه به نکته‌ای که والد معظم در مبحث قبل داشتند در رد فرمایش مرحوم آخوند؛ مرحوم آخوند فرمود این‌ها مثبتین هستند،[۸] تقیید نمی‌کنند، والد معظم مفصل جواب داد،[۹] ـ می‌شود مقید.

این از جهت موضوعی.

اشکال در جهت حکمی

از جهت حکمی اشکال والد معظم این است که ما قبول داریم که جمله خبریه در مقام انشا مفید طلب است إما وجوبا و إما ندباً اما جایی که جمله خبریه مستقل باشد مثل این که کسی می‌آید سؤال می‌کند از امام علیه السلام که شک بین یک و دو کردم چه کنم؟ می‌فرماید تعید صلاتک، یعید صلاته، یعاد الصلاة و چون جمله مستقل هستند، جمله خبریه در مقام انشا مفید طلب است اما در ما نحن فیه مستقل نیست جزاء واقع شده وقتی جزاء واقع شد چون مستقل نیست بنا بر این دلالتی بر طلب ندارد.

تأمل نسبت به فرمایش والد معظم

اگر به خاطرتان باشد ما نسبت به این فرمایش والد معظم یک تأمل داشتیم و آن تأمل این بود: جمله خبریه اگر در جزا باشد مفید طلب هست. لذا اگر مولا این طور بگوید، من أفطر صومه أعاد صومه، این دلالت بر وجوب ندارد؟! دلالت بر وجوب می‌کند.

در ما نحن فیه وجهی که «فعمله» دلالت بر وجوب نمی‌کند از جهت این است که متمم شرط است، جزا اصلا نیست، همان طور که والد معظم فرمودند مستقل نیست اما مقصود از عدم استقلال چیست؟ اگر می‌فرمایید اگر در جزا باشد مستقل نیست پس دلالت بر طلب ندارد، این نقض دارد، من أفطر صومه أعاد صومه؛ من شک بین الواحد و الاثنین أعاد صلاته، ولیکن در ما نحن فیه «فعمله» جزاء نیست، متمم شرط است چون جمله این طور است: من بلغه ثوابٌ فعمله حالا شرط تمام شد کان له ذلک الثواب.

حالا اگر عبارت آقا جان هم هست بدهید بخوانم؛

«الوجه الاول ان قوله فی صحیحة هشام "فعمله" جملةٌ خبریةٌ مستعملة فی مقام الانشاء فتکون دالةً علی البعث بالعمل و کونه مأمور به» این فرمایش مرحوم نائینی است که در فوائد الاصول این را فرموده جلد ۳ صفحه ۴۱۲.[۱۰]

اما جواب والد معظم این است:

«و لا يخفى ما في هذا الوجه، إذ من الواضح أنّ المراد من الجملة الخبرية المستعملة في مقام الإنشاء هي الجملة الخبرية المستقلة التي قصد بها المتكلم الإنشاء، كقوله: يعيد الصلاة أو يصلّي مثلاً لا الجملة غير المستقلة غير المستعملة في مقام الإنشاء، بل الواقعة جزاء في الجملة الشرطية كما في الصحيحة».[۱۱]

علی ای حال یک چنین تأملی هست، احتمال می‌دهم والد معظم نظرشان همین بوده که ما گفتیم، حالا یا درست نوشته نشده یا درست بیان نشده است، مقصود ایشان همین است که «فعمله» چون جمله مستقل نیست این جا دلالت بر طلب ندارد نه این که چون جزاء هست دلالت ندارد، جزاء اگر باشد می‌تواند دلالت بر وجوب داشته باشد.

پس فرمایش مرحوم نائینی رد شد هم از جهت موضوعی و هم از جهت حکمی.

ببینیم تا به این جا چه کار کردیم. تا این جا نسبت به احتمال سوم دو بحث اساسی داشتیم: یکی از جهت موضوعی که آیا موضوع نفس العمل است یا عمل مقید است که بعضی مثل مرحوم آخوند و مرحوم نائینی موضوع را عمل مطلق قرار دادند. والد معظم اثبات فرمودند که موضوع مقید هست و مطلق نیست.

از نظر حکمی در احتمال سوم به دو وجه برای استحباب استدلال شده بود:

یک وجه این بود که از ترتب ثواب بر عمل کشف می‌کنیم إناً سقوط امر به عمل را چون ثواب بدون اطاعت نمی‌شود اطاعت هم بدون امر نمی‌شود که این را اگر به خاطرتان باشد جواب دادیم گفتیم ثواب اعم است ممکن است ثواب داده بشود به جهت انقیاد.

وجه دوم برای اثبات استحباب این جمله «فعمله» بود که دلالت بر طلب و استحباب می‌کند که مرحوم نائینی استدلال فرمودند که این هم مورد مناقشه واقع شد از طرف والد معظم.

پس احتمال دوم و سوم مردود شد ولو موضوع آن درست شد اما حکم آن علی ای حال درست نشد.

می‌رویم سراغ احتمال دوم.

(…)[۱۲]

احتمال دوم این است که بگوییم مفاد اخبار یک حکم ارشادی است، ارشاد به حسن انقیاد است. نه استحباب نفسی است و نه الغاء شرائط حجیت است بلکه مفاد اخبار ارشاد به حسن انقیاد است؛ یعنی با اخبار من بلغ موضوع انقیاد که احتمال امر است درست می‌شود و اگر شما به داعی احتمال امر انجام بدهید ثواب به شما داده می‌شود که این را فردا بحث خواهم کرد.

و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.