بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله رب العالمین و صلی الله علی سیدنا محمد و آله الطاهرین سیما بقیه الله فی الارضین و اللعن علی اعدائهم الی یوم الدین

بحث نسبت به جریان اصاله الحل بود در دوران امر بین محذورین.

یکی از اشکالاتی که بر جریان اصاله الحل در دوران امر بین محذورین شده عدم ترتب اثر در جریان است.

توضیح مطلب این است که ما اصل عملی اصاله الحل را جاری می‌کنیم به این هدف که نتیجه بگیریم در مقام عمل آزاد هستیم، مرخص هستیم. در شبهه تحریمیه با جریان اصاله الحل، رفع ما لا یعلمون، نتیجه می‌گیریم که مرخص هستیم نسبت به شرب توتون. در دوران امر بین محذورین انسان تکوینا آزاد هست، مخیر است یا فاعل است یا تارک است بنا بر این جریان اصاله الحل نسبت به آن اثری ندارد.

اشکال مرحوم آقای خوئی بر مرحوم نائینی

مرحوم آقای خوئی قدس سره در مصباح الاصول صفحه ۳۸۴ دو اشکال می‌کند:

جواب حلی

اشکال اول این است که این اصل در دوران امر بین محذورین اثر دارد. چرا؟ چون ما وقتی که می‌خواهیم اصل جاری کنیم، اصل را نسبت به طرف وجوب رد سلام جاری می‌کنیم با قطع نظر از طرف آخر که حرمت رد سلام است؛ یعنی خود وجوب رد سلام را در نظر می‌گیریم که آیا واجب است یا واجب نیست و مفاد اصاله الحل می‌شود رفع وجوب ظاهرا می‌شود ترخیص در ترک. همین طور وقتی ما می‌خواهیم نسبت به حرمت اصاله الحل جاری کنیم حرمت رد سلام را در نظر می‌گیریم مستقلا مع قطع النظر از این که احتمال وجوب آن باشد و نسبت به این که آیا حرام باشد یا حرام نباشد اصاله الحل اثبات می‌کند حلیت و ترخیص را. پس اثر دارد در مرحله ظاهر نتیجه می‌دهد عدم وجوب رد سلام و عدم حرمت رد سلام را.[۱]

جواب نقضی

ثانیا ایشان نقضی می‌کند ـ که بعضی از شما هم چند روز قبل کردید ـ ما اگر بخواهیم این اشکال را بپذیریم حتی در شبهات تحریمیه بدویه هم باید اصل جاری نشود چون نسبت به شرب توتون هم بالاخره مکلف یا فاعل است یا تارک است، بنا بر این جریان اصاله الحل و رفع ما لا یعلمون نسبت به حرمت اثری نخواهد داشت.[۲]

این دو جواب از مرحوم آقای خوئی در مصباح.

(سؤال: فرق می‌کند در شرب توتون یا فاعل است و یا تارک است به دلیل این است که اگر برائت جاری شود …) نقض یعنی چه؟ استدلال شما چه بود گفتید هر جا انسان یا فاعل است یا تارک است جریان اصل درست نیست می‌گوییم در شرب توتون هم انسان یا فاعل است یا تارک جریان اصل اثر ندارد (در شرب توتون موافقت قطعیه و مخالفت قطعیه ممکن است در ما نحن فیه ممکن نیست نقض که می‌شود باید از همه جهات مثل هم باشد …) ببینید درست است، مناط نقض چیست؟ مناط نقض این بود که شما گفتید هر جا انسان یا فاعل است یا تارک است دیگر جریان اصل اثر ندارد بالاخره انسان یا فاعل است یا تارک است می‌گوییم در شبهه تحریمیه هم انسان یا فاعل است یا تارک است، اشکال شما حق است اما به وجه آخری به این مقداری که شما می‌گویید خیر و الا اشکال دارد کلام (…) آفرین! خیلی اشکال خوبی است ولی فرض این است که موافقت التزامیه را گفتیم، لازم نیست، مخالفت عملیه هم که هیچ وقت لازم نمی‌آید پس مشکلی از این جهت نداریم.ـ

جواب والد معظم از اشکال مرحوم نائینی

اشکال نقضی

والد معظم نسبت به این مورد اگر به خاطرتان باشد یک مورد دیگری نقض اضافه کردند که اگر شما می‌خواهید بگویید که چون حکم عقل را داریم به تخییر پس دیگر جای اصاله الحل نیست باید بگوییم با وجود قبح عقاب بلابیان دیگر جا برای برائت شرعیه نیست چون حکم عقل را داریم.

همچنین نقض فرمودند به استصحاب که باید بگویید با وجود استصحاب جا برای برائت نیست چون بالاخره استصحاب اثبات می‌کند عدم تکلیف را.

پس دو نقض والد معظم اضافه کردند.[۳]

تأمل در نقض به استصحاب

در مباحث سابقه اگر به خاطرتان باشد نقض به قبح عقاب بلابیان را ما قبول کردیم نقض به استصحاب را گفتیم متوجه نمی‌شویم. چرا؟ چون استصحاب مفاد آن جعل یقین است عملا، نسبت به عدم تکلیف وقتی استصحاب عدم می‌کنیم، با وجود یقین به عدم تکلیف تعبدا دیگر جا برای اصاله الحل و رفع ما لا یعلمون نمی‌ماند یعنی موضوع آن منتفی می‌شود بالحکومه، ولی در قبح عقاب بلابیان این طور نیست، قبح عقاب بلابیان در عینی که هست جا برای اصاله الحل هست جا برای رفع ما لا یعلمون هست. تازه از این طرف است یعنی رفع ما لا یعلمون و اصاله الحل مقدم می‌شوند بر قبح عقاب بلابیان آن هم بالورود که این‌ها را قبلا توضیح دادم، درست است یا خیر.

جواب حلی

اما حل؛ نسبت به حل والد معظم می‌فرماید که جریان اصل در ما نحن فیه اثر دارد: یک اثر آن جواز استناد به شارع مقدس است ما اگر اصاله الحل جاری کنیم می‌توانیم حلیت و عدم وجوب رد سلام را استناد به شارع بدهیم چون دلیل شرعی بر آن قائم است.

و همچنین جا برای این هست که کسی در او قصد تقرب بکند چون حتی در مباحات هم شما می‌توانید قصد تقرب بکنید بگویید خدایا من این مباح را انجام می‌دهم چون تو اباحه کردی چون تو اباحه کردی من خودم را آزاد می‌بینم و انجام می‌دهم خود این می‌شود عبودیت در مقابل مولا و خود آن می‌شود موجب حسن و استحقاق ثواب بنا بر بعضی از مسالک.[۴]

(…)[۵]

تأمل در کلام مرحوم آقای خوئی و والد معظم

تأمل در نقض

ما نسبت به نقض چه در فرمایش مرحوم آقای خوئی چه در فرمایش والد معظم تأمل داریم چون نقض را هر دو بزرگوار پذیرفتند.

شرط ورود نقض عبارت است از اتحاد ناقض و منقوض من جمیع الجهات، اگر تفاوت باشد نقض وارد نیست. در ما نحن فیه اتحاد نیست. چطور؟ سرّ آن این است که مستدل می‌گوید در مورد دوران امر بین محذورین عدم جریان اصاله الحل به خاطر عدم اثر عملی است، اثر عملی ندارد. اثر عملی آن آزادی است، این شخص خود او آزاد هست ولیکن در باب شبهه تحریمیه ولو شخص یا فاعل است یا تارک، وجه عدم جریان این است که اگر ما بخواهیم ترجیح بدهیم حرمت را بر اباحه می‌شود ترجیح بلامرجح، اباحه را هم بخواهیم ترجیح بدهیم بر حرمت می‌شود ترجیح بلا مرجح چون فرض این است که نمی‌دانیم شرب توتون حرام است و یا مباح است دست‌مان هم از همه جا کوتاه است.

پس آن جا هم مناط عدم حکم شرعی می‌شود بطلان ترجیح بلا مرجح ما نحن فیه مناط عدم حکم شرعی و جریان اصل می‌شود عدم اثر عملی، ناقض و منقوض متفاوت هستند از جهت مناط. وقتی مناط متفاوت شد پس نقض وارد نیست.

این نسبت به نقض.

عبارت آقای خوئی را بخوانم؛

«مع انه لو کان عدم خلو المکلف من الفعل أو الترک موجبا للغویه الحکم الظاهری، لکان جعل الإباحه الظاهریه فی غیر المقام» مثل شبهه تحریمیه «أیضا لغوا، و هو ظاهر الفساد».[۶] شکی نیست که در شبهه تحریمیه هیچ کس چنین حرفی را نزده. این نقض است. عرض ما این است که مناط عدم حکم در دوران امر بین محذورین و عدم حکم در شبهه تحریمیه متفاوت است وقتی متفاوت شد جا برای نقض نیست ما باید یک جایی نقض کنیم که مثل دوران امر بین محذورین اصل جاری باشد و اثر عملی هم نداشته باشد.

(…)[۷]

این هم دوران امر بین وجود و عدم است.

تأمل در جواب حلی

اما حل؛ نسبت به حل خوب دقت کنید، ما اگر می‌خواستیم اصل را جاری کنیم در هر دو مجتمعا یعنی هم نسبت به وجوب رد سلام هم نسبت به حرمت رد سلام این البته همان طور که گفتند اثر ندارد.

در ما نحن فیه خوب این را دقت کنید فرض این است که مورد ما به گونه‌ای است که مکلف مختار است در فعل و ترک و در مختار بودن او در فعل و ترک به خاطر حکم عقل و ادراک عقل نیست یعنی این طور نیست که بگوییم عقل حکم می‌کند به این که تو مخیر هستی بین فعل و ترک بعد شارع مقدس هم آمده اصاله الحل جاری کرده و می‌گوییم اصاله الحل با وجود حکم عقل جا دارد. در دوران امر بین محذورین آزادی من در این که یا فاعل هستم یا تارک نه به حکم شرع است نه به حکم عقل است بلکه به تکوین است به تکوین من یا فاعل هستم یا تارک هستم.

(…)[۸]

کسی هم که عقل ندارد یا فاعل است یا تارک است؛ یعنی حکم عقلی در ما نحن فیه نیست این را خوب دقت کنید. مثل قبح عقاب بلابیان عقل حکم دارد به قبح عقاب بلابیان، یک ادراک عقلی است، شرع هم حلیت شرعیه دارد. مثل دوران امر بین محذورین تعبیر درست آن همان است که می‌گویند لاحرجیت عقلیه است؛ یعنی بالفرض هیچ عقلی هم در دنیا نباشد، هیچ شرعی هم در دنیا نباشد، نسبت به رد سلام مکلف یا فاعل است یا تارک است پس می‌شود لاحرجیت عقلیه؛ یعنی آزادی من تکوینی است.

وقتی آزادی من تکوینی شد جعل آزادی از طرف شارع لغو است، من نمی‌توانم منت بگذارم ـ حالا به تعبیر من ـ بر شارع بگویم که ای شارع مقدس چون تو فرمودی آزادی پس من خودم را آزاد می‌دانم، این طور نیست، تکوینا من آزاد هستم.

لذا در دوران امر بین محذورین اثر استناد و این‌ها که مرحوم آقای خوئی و والد معظم تصویر فرمودند مشکل است. من آزاد هستم، تکوینا آزاد هستم نمی‌توانم بگویم ای شارع مقدس چون تو فرمودی که آزادی من خودم را آزاد می‌بینم، من علی ای حال آزاد هستم چه تو بفرمایی چه تو نفرمایی.

بله اگر شارع مقدس یک طرف را مقدم بدارد او می‌شود استناد به شارع، من استنادا الی الشارع ترک می‌کنم یا استنادا الی الشارع انجام می‌دهم ولی فرض این است که یک چنین تقدیمی نیست. وقتی تقدیم نبود ـ چون اگر تقدیم باشد حکم شرعی آمده به میدان ـ فقط فعل و ترک است، من یا فاعل هستم یا تارک هستم، در حریت خودم آیا محتاج به حکم عقل هستم یا محتاج به حکم شرع هستم؟ نه. عقل اگر نباشد من حر هستم یا فاعل هستم یا تارک، شارع هم اگر نباشد من یا فاعل هستم یا تارک.

(…)[۹]

حالا علی ای حال این اشکال نسبت به حل بالاخره فرمایش آقای خوئی هست، والد معظم هم قبول فرمودند هم نقض را و هم حل را ما نسبت به نقض آن مشکل داریم، نسبت به حل آن هم مشکل داریم.

(…)[۱۰]

اشکال دومی که هست که مرحوم نائینی فرمودند و مرحوم آقای خوئی جواب دادند ـ این اشکال هم مهم است ـ این است که اساسا در جریان حدیث رفع شرط است که امکان ایجاب احتیاط باشد بعد شارع مقدس منهً علی الامه ایجاب احتیاط را برداشته؛ مثلا در شبهه تحریمیه مثل شرب توتون امکان ایجاب احتیاط هست بفرماید قف عند الشبهه «فان الوقوف عند الشبهات خیر من الاقتحام فی الهلکات»[۱۱] بعد حدیث رفع می‌آید همین ایجاب احتیاط را برمی‌دارد، پس جریان حدیث رفع متوقف است بر امکان ایجاب احتیاط.

در دوران امر بین محذورین امکان ایجاب احتیاط نیست. چرا؟ چون ایجاب احتیاط یعنی آنچه که به آن انسان به واقع برسد، احتیاط یعنی همین دیگر، اتیان محتملات برای رسیدن به واقع. در ما نحن فیه امکان رسیدن به واقع نیست چون موافقت قطعیه ممکن نیست، جواب سلام بدهم موافقت با وجوب است مخالفت با حرمت است، جواب سلام ندهم موافقت با حرمت است مخالفت با وجوب است پس چون در دوران امر بین محذورین امکان ایجاب احتیاط نیست حدیث رفع جاری نیست.[۱۲]

از این مشکل مرحوم آقای خوئی یک جواب دقیقی فرموده که فردا خواهم گفت نهایت فردا یک دور اشکال را مرور کنید که نخواهیم توضیح بدهیم مفصل.

و صلی الله علی محمد و آله الطاهرین.